નીતિશના 75%માં કોને કેટલું અનામત મળશે; પાસ થશે તો પણ કોર્ટમાંથી કેવી રીતે બચશે?

બિહારમાં જાતિ ગણતરીના અહેવાલ અને તમામ જાતિઓની સામાજિક-આર્થિક સ્થિતિના ડેટાથી સજ્જ, નીતિશ કુમારની સરકારે જાતિ આધારિત અનામતને 65 ટકા સુધી વધારવાનો પ્રસ્તાવ પસાર કર્યો છે. 7 નવેમ્બરે મળેલી કેબિનેટની બેઠકમાં મહાગઠબંધન સરકારે અનામતનો વ્યાપ વધારીને 75 ટકા કરવાનો પ્રસ્તાવ પસાર કર્યો છે, જેમાં આર્થિક રીતે નબળા વર્ગ માટે 10 ટકા અનામતનો પણ સમાવેશ થાય છે.

ભારતીય જનતા પાર્ટીના હિંદુત્વના નારાના વિરોધમાં મંડલના રાજકારણના બીજા તબક્કાની શરૂઆત તરીકે જોવામાં આવતા આ પગલાને હજુ કાયદાકીય અને કાયદાકીય અડચણો ઓળંગવાની બાકી છે. સૌથી મોટો સવાલ એ છે કે જો રાજકીય દબાણને કારણે કેન્દ્ર સરકારને સમર્થન મળે તો પણ શું 50 ટકા અનામત મર્યાદાના આધારે નીતિશ સરકારનો આ નિર્ણય હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટમાં ટકી શકશે?

મંગળવારે મુખ્યમંત્રી નીતિશ કુમારની અધ્યક્ષતામાં મળેલી કેબિનેટ બેઠકમાં અનામતનો વ્યાપ વધારવાના પ્રસ્તાવને મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. આ માટે કેબિનેટે બિહાર આરક્ષણ બિલ 2023ને મંજૂરી આપી દીધી છે. તેને 9 નવેમ્બરે વિધાનસભાના બંને ગૃહોમાં મંજૂરી મળી શકે છે. નીતિશ કેબિનેટ દ્વારા પસાર કરાયેલ અનામત બિલમાં જાતિ જૂથો માટેના ક્વોટાનું ચિત્ર કંઈક આ પ્રકારનું હશે. જેમાં પછાત વર્ગ (ઓબીસી) માટે 18 ટકા, અતિ પછાત વર્ગ (ઇબીસી) માટે 25 ટકા, એસસી માટે 20 ટકા, એસટી માટે 2 ટકા અનામતની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે. આ સિવાય કેબિનેટે સસ્ટેનેબલ આજીવિકા યોજનાની રકમ વધારવાની પણ મંજૂરી આપી છે. આ અંતર્ગત સહાયની રકમ 1 લાખ રૂપિયાથી વધારીને 2 લાખ રૂપિયા કરવાનો પ્રસ્તાવ છે.

બિહારમાં અનામતનો વ્યાપ વધારવાના બિલ પર આગળ શું થશે?

નીતીશ સરકાર પહેલા કેબિનેટ દ્વારા પસાર કરાયેલા બિલને વિધાનસભામાં રજૂ કરશે અને ત્યાં તેને પાસ કરાવશે. બંને ગૃહો હાલમાં શિયાળુ સત્રમાં છે અને 10 નવેમ્બર સત્રનો છેલ્લો દિવસ છે. એવી સંભાવના છે કે સરકાર 9 નવેમ્બરના રોજ બંને ગૃહોમાં બિલ રજૂ કરી શકે છે અને તેના પર ચર્ચા કર્યા પછી તે જ દિવસે અથવા બીજા દિવસે પસાર થઈ શકે છે. આ પછી બિલ રાજ્યપાલની મંજૂરી માટે જશે.

રાજ્યપાલ બિલને મંજૂરી આપતા પહેલા કાયદાકીય સલાહ લઈ શકે છે. જો રાજ્યપાલ આમ કરશે તો કેન્દ્ર સરકારની ભૂમિકા શરૂ થશે. જો રાજ્યપાલ આ મુદ્દે કેન્દ્રના એટર્ની જનરલ અથવા સોલિસિટર જનરલનો અભિપ્રાય માંગશે તો બિલ પર કેન્દ્ર સરકારનું સ્ટેન્ડ પણ સ્પષ્ટ થઈ જશે. જો કે બિહારમાં મુખ્ય વિરોધ પક્ષ ભાજપે સરકારના બિલને સમર્થન આપવાની જાહેરાત કરી છે.

શું કેન્દ્ર બિહારના આરક્ષણને કોર્ટથી બચાવવા માટે બંધારણની નવમી અનુસૂચિમાં મૂકશે?

સૌથી વધુ શક્યતા એ છે કે નીતીશ સરકાર વિધાનસભા અને વિધાન પરિષદમાંથી અનામતનો વ્યાપ વધારવાનો પ્રસ્તાવ પસાર કરે તે પછી તે કેન્દ્ર સરકારને રાષ્ટ્રપતિની મંજૂરી મેળવવા અને તેને બંધારણની નવમી અનુસૂચિમાં મૂકવાની અપીલ કરી શકે છે. સમાન માર્ગ અપનાવવાને કારણે, તમિલનાડુ સરકારનું 69 ટકા આરક્ષણ હજુ પણ અમલમાં છે, જ્યારે સુપ્રીમ કોર્ટ અને હાઈકોર્ટે ત્યારથી ઘણા રાજ્યોમાં જાટ અને મરાઠાઓ માટે આરક્ષણ રદ કર્યું છે કારણ કે તેઓ 50 ટકા અનામત મર્યાદાની બહાર હતા.

બિહારની નવી આરક્ષણની જોગવાઈઓને કોર્ટમાં પડકારવામાં આવતા બચાવવા માટે બંધારણીય સુધારા દ્વારા તેમને નવમી અનુસૂચિમાં સામેલ કરવી જરૂરી બનશે. તે સંપૂર્ણપણે કેન્દ્ર સરકાર પર નિર્ભર છે. કેન્દ્રમાં ભાજપની સરકાર છે જેણે બિહારમાં આ પગલાને સમર્થન આપ્યું છે. આવતા વર્ષે લોકસભાની ચૂંટણી છે. ભાજપ સરકાર પર દબાણ હશે પરંતુ જો કોઈ કારણસર તે આમ નહીં કરે તો બિહારમાં અનામતનો વ્યાપ વધારવાનો મુદ્દો ચૂંટણીનું હથિયાર બની શકે છે.

કેન્દ્ર સરકારનું સમર્થન મળ્યા પછી પણ કોર્ટ બિહારની નવી અનામતને રદ કરી શકે છે?

જો કેન્દ્ર સરકાર બંધારણીય સુધારા દ્વારા બિહારની વધેલી અનામત જોગવાઈને બંધારણની નવમી અનુસૂચિમાં મૂકે તો પણ તેના રદ થવાનો ભય રહેશે. સુપ્રીમ કોર્ટે તમિલનાડુમાં અનામત સહિતના ઘણા મામલામાં સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે કોઈપણ કાયદાને નવમી અનુસૂચિમાં મૂકવો એ ન્યાયિક સમીક્ષાની બહાર નથી. 1951માં બંધારણીય સુધારા દ્વારા નવમી અનુસૂચિને સૌ પ્રથમ ઉમેરવામાં આવી હતી, જે હેઠળ 13 કાયદાઓને ન્યાયિક સમીક્ષાથી સુરક્ષિત કરવામાં આવ્યા હતા. તમિલનાડુ આરક્ષણ કાયદો 1994માં 76મા બંધારણીય સુધારા દ્વારા નવમી અનુસૂચિમાં સામેલ કરવામાં આવ્યો હતો. આજે આવા કાયદાઓની સંખ્યા 284 પર પહોંચી ગઈ છે જેને અદાલતોથી બચાવવા માટે નવમી સૂચિમાં સામેલ કરવામાં આવ્યા છે.